- Ο Άντολφ Άιχμαν, αξιωματικός των SS, δικάστηκε στο Ισραήλ για την εμπλοκή του στη μαζική εξόντωση των Εβραίων κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, και η δίκη του αποκάλυψε την "κοινοτοπία του κακού", όπως την περιγράφει η Χάνα Άρεντ.
- Σύμφωνα με την Άρεντ, το κακό δεν προέρχεται μόνο από ψυχοπαθείς, αλλά κυρίως από τους κοινούς ανθρώπους που υπακούουν σε εντολές χωρίς να σκέφτονται, γεγονός που επιβεβαιώνεται από κοινωνικά πειράματα όπως αυτά του Μίλγκραμ και του Ζιμπάρντο.
- Η συμμόρφωση με τις εντολές, ανεξαρτήτως του πόσο παράλογες μπορεί να είναι, αποτελεί χαρακτηριστικό του ανθρώπινου ψυχισμού και αποδεικνύει πως όλοι μας, υπό κατάλληλες συνθήκες, μπορούμε να γίνουμε συμμέτοχοι σε πράξεις κακίας.
Του Strange Attractor
Το 1961 ομάδα Ισραηλινών κομάντος έφερε σηκωτό από την Αργεντινή, όπου ήταν κρυμμένος από το τέλος του πολέμου, τον Άντολφ Άιχμαν.
Ο Άιχμαν ήταν στον πόλεμο αξιωματικός των SS, ένας γραφειοκράτης επιφορτισμένος με το περίφημο «εβραϊκό ζήτημα», και κύριο καθήκον του ήταν η μεθοδολογία και η αποδοτικότητα της εξόντωσης των Εβραίων, μέσα από αυστηρά τηρούμενα προγράμματα δρομολογίων τρένων προς τα στρατόπεδα εξόντωσης, κλπ.
Όταν δικάστηκε στο Ισραήλ, ενώ ο κόσμος περίμενε να δει έναν ψυχοπαθή δολοφόνο, ένα πραγματικό τέρας, αυτό που είδε ήταν ένας γκρίζος ανθρωπάκος, που επαναλάμβανε συνεχώς «είμαι αθώος, εκτελούσα εντολές».
Η δίκη του έγινε αφορμή για τη δημοσιογράφο τότε Χάνα Άρεντ, που την κάλυπτε για λογαριασμό του περιοδικού Νew Yorker, να γράψει το 1963 το περίφημο πλέον Eichmann in Jerusalem, μέσω του οποίου αναλύει την κοινοτοπία, ή την ευτέλεια του κακού (the banality of evil).
Όπως υποστηρίζει η Άρεντ, η τερατωδία δεν είναι μόνο προϊόν ενός ριζοσπαστικού κακού, αλλά αποτελεί κυρίως δυνατότητα του μικρού ανθρώπου, του διπλανού μας, του μέσου ανθρώπου που δεν σκέφτεται, αλλά που «εκτελεί εντολές».
Το βλέπουμε καθημερινά πίσω από γκισέ δημοσίων υπηρεσιών, σε αστυνομικά τμήματα, εφορίες, κλπ.
Αντίθετα από τη λογοτεχνία και την ιστορία, όπου οι «κακοί» όπως ο Μακμπέθ, ο Ιάγος, ο Μεφιστοφελής, ο Τζένγκις Χαν, ο Χίτλερ, κ.ά. έχουν υπεράνθρωπες δαιμονικές ιδιότητες, στην πραγματική ζωή ο πιο επιρρεπής στο κακό είναι ο μέσος άνθρωπος, που δεν σκέφτεται, αλλά και ο άνθρωπος του συστήματος.
Ο δημόσιος υπάλληλος, ο βολεμένος, κλπ. Και σύμφωνα με την Άρεντ, το κακό δεν είναι ποτέ «ριζοσπαστικό»: είναι επιφανειακό, τετριμμένο… μπανάλ.
Ο ασήμαντος άνθρωπος μπορεί εύκολα να μεταμορφωθεί σε δήμιο όταν τοποθετηθεί κάτω από αρχή και εξουσία έναντι της οποίας αισθάνεται δέος.
Η άκριτη υπακοή, όπως η άκριτη ανυπακοή, αποτελούν ιδιότητες του «ανθρωπάκου» όπως τον ορίζει η Χάνα Άρεντ.
Στη συνέχεια, ψυχολόγοι όπως ο Μίλγκραμ και ο Ζιμπάρντο, έκαναν διάφορα κοινωνικά πειράματα, όπως π.χ. το πείραμα του Asch (1950) που μελέτησε τη συμμόρφωση, δείχνοντας πώς η πίεση από μια ομάδα ομοίων μας (peers) μπορεί να επηρεάσει τις ατομικές απόψεις.
Οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να κρίνουν μήκη γραμμών, ενώ άλλοι (συνεργάτες του πειραματιστή) έδιναν συνειδητά λανθασμένες απαντήσεις. Παρά την εμφανή λανθασμένη απάντηση των άλλων, πολλοί συμμετέχοντες υπάκουσαν στην ομάδα και έδιναν επίσης λάθος απαντήσεις!
Ή το πείραμα του Milgram, που στην ουσία ήταν μια σειρά πειραμάτων κοινωνικής υπακοής που διεξήχθη από τον ψυχολόγο Στάνλεϊ Μίλγκραμ στο πανεπιστήμιο Yale, με σκοπό να διερευνήσει τον βαθμό στον οποίο οι άνθρωποι είναι διατεθειμένοι να ακολουθήσουν εντολές από μια εξουσία, ακόμη και όταν αυτές οι εντολές τους οδηγούν να προκαλέσουν σωματική βλάβη ή πόνο σε άλλους.
Τέλος να μην ξεχνάμε το Πείραμα της Φυλακής του Στάνφορντ, το οποίο πραγματοποιήθηκε από τον ψυχολόγο Φίλιπ Ζιμπάρντο στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, και είναι ίσως το πιο διάσημο και αμφιλεγόμενο κοινωνικό πείραμα στην ιστορία της ψυχολογίας.
Στο πείραμα αυτό, οι συμμετέχοντες χωρίστηκαν τυχαία σε δύο ομάδες: οι «φύλακες» και οι «κρατούμενοι».
Οι πρώτοι είχαν εξουσία πάνω στους δεύτερους σε μια προσομοίωση φυλακής και, μέσα σε λίγες μόνο μέρες, οι φύλακες άρχισαν να δείχνουν καταχρηστική και βίαιη συμπεριφορά, ενώ οι κρατούμενοι υπέστησαν ψυχολογική κατάρρευση.
Το πείραμα, το οποίο ήταν αρχικά προγραμματισμένο να διαρκέσει δύο εβδομάδες, διακόπηκε μετά από μόλις έξι ημέρες λόγω της εξαιρετικά βίαιης και επικίνδυνης κατάστασης που είχε δημιουργηθεί…
Όλα αυτά έρχονται να εξηγήσουν τον φασισμό, τον ναζισμό, τα γκούλαγκ της ΕΣΣΔ, το δικό μας ΕΑΤ/ΕΣΑ, και να επιβεβαιώσουν το «Τέρας» που υπάρχει μέσα μας… σε όλους μας, και όχι μόνο σε ψυχοπαθείς διεστραμμένους εγκληματίες.
Επιβεβαιώνουν πως ο καθένας από εμάς είναι έτοιμος να συμμορφωθεί με τις εντολές, αφού αυτό μαθαίνει να κάνει από παιδί.
Θα ακολουθήσει τις εντολές του δασκάλου, του αφεντικού, του προϊστάμενου, της κοινής γνώμης, του υπουργού, των ΜΜΕ, και του… συζύγου!
Αυτό έκανε ο Άιχμαν, αυτό έκαναν τα υποκείμενα του Μίλγκραμ, και του Ζιμπάρντο, αυτό έκανε και η σύζυγος του αιμομίχτη αστυνομικού της Βουλής!
Πολλοί πέφτουν από τα σύννεφα, και δεν μπορούν να καταλάβουν πως αυτά που βλέπουμε στα εν λόγω πειράματα μπορούμε να τα δούμε και στην πραγματική ζωή, στην πολυκατοικία μας δηλαδή.
Οι περισσότεροι από εμάς δυσκολεύονται να πιστέψουν πως όλοι είμαστε έτοιμοι να συμμορφωθούμε με εντολές που εξευτελίζουν, ίσως θέτουν και σε κίνδυνο, τον συνάνθρωπο.
Και όμως… όχι μόνο τον συνάνθρωπο, αλλά στην περίπτωση της συγκεκριμένης συζύγου, και μάλιστα αστυνομικού, τα ίδια τα παιδιά της.
Μια περίπτωση δηλαδή, που αν πιστέψω τα δημοσιεύματα και τα ρεπορτάζ, επιβεβαιώνει το συμπέρασμα πως οι περισσότεροι άνθρωποι θα συμμορφωθούν με τις εντολές, όσο παράλογες και να είναι αυτές.
Η σύζυγος αυτή π.χ. εκτελούσε, λέει, τις εντολές του ψυχάκια άνδρα της, ακόμη κι αν αυτό σήμαινε τη σεξουαλική κακοποίηση των ανήλικων παιδιών της.
Πηγαίνοντας κόντρα σε κάθε τι που πιστεύουμε για την ιερή έννοια της μάνας.
Και όπως λέει ο Μίλγκραμ, μόνο αν υπάρχει ένας προσωπικός ηθικός κώδικας, τον οποίο το άτομο δεν δέχεται να παραβιάσει, μόνο τότε υπάρχει περίπτωση ο εντολοδόχος να αρνηθεί.
Πόσοι όμως από εμάς έχουμε αυτόν τον προσωπικό ηθικό κώδικα, έτσι ώστε σε μια χούντα να μην υπακούμε, ή αν είμαστε φαντάροι στην ΕΣΑ να μη βασανίζουμε αντιστασιακούς συμπολίτες μας, κ.ο.κ. όταν οι «αρμόδιες» αρχές μας εντέλλουν;
Ερώτημα…
ΥΓ-Δεν έπινε, δεν κάπνιζε, δεν έβριζε, ήταν σεξουαλικά εγκρατής, και μονογαμικός, ζωγράφος- καλλιτέχνης, και φανατικός φιλόζωος.
Ποιος; Ο κατά πολλούς «ο πιο κακός άνθρωπος» που έζησε ποτέ.
Ο Αδόλφος Χίτλερ.
Και όμως…
