- Η Μονή Καισαριανής, χτισμένη τον 11ο αιώνα στη δυτική πλευρά του Υμηττού, είναι από τους πιο όμορφους βυζαντινούς ναούς της Αθήνας και έχει ιστορία που περιλαμβάνει αρχαίους λατρευτικούς χώρους αφιερωμένους στην Αφροδίτη.
- Η μονή διαθέτει πλούσια βιβλιοθήκη με σπάνια χειρόγραφα και αποτέλεσε σημαντικό κέντρο φιλοσοφίας, όπου δίδαξαν εξέχοντες φιλόσοφοι, όπως ο Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός.
- Σήμερα, η Μονή Καισαριανής είναι φυλασσόμενο μνημείο του Υπουργείου Πολιτισμού και έχει αναστηλωθεί, λειτουργώντας ως επισκέψιμος χώρος.
Στη δυτική πλευρά του Υμηττού, ανάμεσα σε μια καταπράσινη κοιλάδα, βρίσκεται η Μονή Καισαριανής, όπου κάθε Μεγάλη Παρασκευή συρρέει πλήθος πιστών για την περιφορά του Επιταφίου.
Σε διάφορες πηγές, η Μονή Καισαριανής αναφέρεται ακόμα ως Κυριανή ή Σάνκτα Συργιανή. Πρόκειται για έναν από τους ωραιότερους βυζαντινούς ναούς της Αθήνας.
Παλιά το τοπίο ήταν δενδρόφυτο και γεμάτο ελιές, ενώ κοντά στην Μονή ανάβλυζε πηγή με άφθονο και κρύο νερό. Η πηγή αυτή είναι μάλλον η «Καλλία», όπως την αποκαλούσαν οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι ποιητές.
Λίγο πιο πάνω από το σημείο αυτό η τοποθεσία στην αρχαιότητα ήταν αφιερωμένη στην Αφροδίτη και ονομαζόταν «Κυλλού Πήρα», σήμερα κοινώς «Καλλοπούλα». Στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες ιδρύθηκε χριστιανικός ναός κοντά στην πηγή, του οποίου τα δομικά υλικά αργότερα χρησιμοποιήθηκαν στα μεταγενέστερα γύρω κτήρια.
Ο σημερινός ναός κτίστηκε τον 11ο αιώνα, και είναι αφιερωμένος στα Εισόδια της Θεοτόκου. Γύρω από το ναό αυτό αναπτύχθηκε η περιοχή, η οποία σήμερα ονομάζεται Καισαριανή.
Για πρώτη φορά η Καισαριανή αναφέρεται σε επιστολή του μητροπολίτη Αθηνών Μιχαήλ Ακομινάτου στις αρχές του 13ου αιώνα.
Η Μονή κατά πάσα πιθανότητα χτίστηκε κατά τη Βυζαντινή περίοδο, περίπου στο 1100, η οποία είναι η χρονολογία κατασκευής της διατηρημένης εκκλησίας (το καθολικό της μονής).
Ωστόσο, ο χώρος έχει μεγαλύτερη ιστορία ως λατρευτικός χώρος: στην Αρχαιότητα, ήταν πιθανώς ένας χώρος αφιερωμένος στην Αφροδίτη. Ερείπια μιας μεγάλης βασιλικής βρίσκονται στα δυτικά, κοντά σε μια μικρότερη εκκλησία η οποία κτίστηκε μεταξύ 10ου και 11ου αιώνα.
Η βιβλιοθήκη της Μονής διέθετε μεγάλο αριθμό χειρογράφων
Η Μονή αναφέρεται από τον Πάπα Ιννοκέντιο Γ΄ μετά την Τέταρτη Σταυροφορία, αλλά φαίνεται πως παρέμενε υπό τον έλεγχο των Ορθοδόξων, ενώ άλλες εκκλησίες και μονές είχαν καταληφθεί από τους Λατίνους κληρικούς. Μια επιπλέον, σήμερα εγκαταλελειμμένη μονόκλιτη εκκλησία, χτίστηκε νοτιοδυτικά κατά τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας. Όταν, οι Οθωμανοί κατέλαβαν την Αττική το 1458, ο σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ πήγε στη Μονή και σύμφωνα με τον Ιάκωβο Σπων (1675), έναν Γάλλο γιατρό από τη Λυών, του δόθηκε το κλειδί της πόλης.
Το 1678, ο Πατριάρχης Διονύσιος Δ΄ όρισε τη μονή ως σταυροπηγιακή, δηλαδή ελεύθερη και ανεξάρτητη από την αρχιεπισκοπή: η μοναδική της υποχρέωση ήταν να τελεί τελετές κηδειών. Αργότερα, το 1792, ο Πατριάρχης Νεόφυτος Ζ΄ ανακάλεσε τα προνόμια της μονής, η οποία βρισκόταν και πάλι υπό την δικαιοδοσία της Αρχιεπισκοπής Αθηνών.
Από το 1824 και έπειτα, η Μονή «υπεβλήθη σε άθλια μεταχείριση. Ό,τι είχε στο παρελθόν σημαντικό ρόλο στο διαφωτισμό της ανθρωπότητας και στην ασφάλεια των ψυχών, ήταν τώρα ένα παλάτι για αγελάδες, πουλερικά και άλογα»
Η Μονή Καισαριανής είχε πλουσιότατη βιβλιοθήκη (διέθετε αρχεία από βιβλιοθήκες της αρχαιότητας) και αποτέλεσε σημαντικό κέντρο φιλοσοφίας, όπου δίδαξαν σημαίνοντες φιλόσοφοι και λόγιοι της εποχής (Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός), ο Θεοφάνης το 1566, ο Ιωάννης Δωριάνος το 1675, ο ηγούμενος Ιεζεκιήλ Στεφανάκης, ο οποίος ήταν γνώστης της Ελληνικής λογοτεχνίας και ιστορίας, και πιο συγκεκριμένα, της πλατωνικής φιλοσοφίας. Από το 1722 έως το 1728, ο Θεοφάνης Καβαλλάρης πραγματοποίησε μαθήματα γραμματικής και επιστημών στο χώρο.
Σύμφωνα με πηγές της εποχής, κατά την πολιορκία της Αθήνας από τους Τούρκους όσα χειρόγραφα είχαν απομείνει, μεταφέρθηκαν στην Aκρόπολη και έγιναν προσάναμμα για τα όπλα της εποχής.
Η παλαιότερη σωζόμενη τοιχογραφία ανάγεται στον 14ο αιώνα
Ένας ψηλός τοίχος περιβάλλει τα κτήρια, το καθολικό (κυρίως εκκλησία), την τραπεζαρία, το λουτρό και τα κελιά, και έτσι, είναι έως και σήμερα αρκετά προστατευμένα. Στον αρχικό σχεδιασμό υπήρχαν δύο είσοδοι, η κύρια είσοδος στην ανατολική πλευρά και μια μεγαλύτερη στην άλλη πλευρά.
Η Μονή χτίστηκε στα ερείπια ενός παλαιότερου κτηρίου. Το σχεδιάγραμμα της Μονής Καισαριανής έγινε το 1745 από έναν Ρώσο προσκυνητή, ονόματι Μπάρσκι, και απεικονίζει τα ακόλουθα κτήρια: το καθολικό στην ανατολική πλευρά του τοίχου γύρω από το μοναστήρι, το λουτρό στη νότια πλευρά, τα κελιά των μοναχών, τα οποία συνορεύουν με τον πύργο Μπενιζέλου και την τραπεζαρία στη δυτική πτέρυγα. Εκτός από τον λαχανόκηπο στη νοτιοδυτική πλευρά της Μονής, απεικονίζεται το κοιμητήριο των μοναχών και μια νεότερη εκκλησία.
Το καθολικό ανήκει στο συνηθισμένο Βυζαντινό ρυθμό, με ημιεξαγωνικές αψίδες. Όμως ο νάρθηκας και οι τοιχογραφίες του καθολικού χρονολογούνται στην Οθωμανική περίοδο, όπως και τα περισσότερα κτήρια της Μονής, με εξαίρεση το ελαιουργείο, που ήταν αρχικά λουτρό, το οποίοι φαίνεται να είναι σύγχρονο με το καθολικό.
Τα κτήρια είνα διασκορπισμένα σε μια αυλή. Το καθολικό βρισκόταν στην ανατολική πλευρά, η τραπεζαρία και η κουζίνα στη δυτική πλευρά όπως και το λουτρό, το οποίο μετετράπη στο ελαιουργείο της μονής κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, και τέλος, τα κελιά των μοναχών εμπρός των οποίων βρισκόταν μια ανοιχτή στοά.
Το καθολικό είχε σχήμα σταυρού, πιστό στην Ελληνική παράδοση σύμφωνα με τον Μ. Σωτηρίου, ή το ημικυκλικό τετράκλιτο κατά τον Αναστάσιο Ορλάνδο.
Η είσοδος του ναού βρισκόταν στη δυτική πλευρά χωρίς να διαχωρίζεται από νάρθηκα. Υπήρχε ακόμη μια είσοδος στη βόρεια πλευρά, με ένα μαρμάρινο κατώφλι και ένα Ρωμαϊκό επιστήλιο. Ο νάρθηκας, ο οποίος χτίστηκε σίγουρα πριν από το 1602, είναι μια θολωτή οροφή με τρούλο και φεγγίτη στη μέση.
Η παλαιότερη σωζόμενη τοιχογραφία με μορφή Θεοτόκου Δεομένης, 14ου αι., βρίσκεται εξωτερικά του καθολικού και είναι ορατή από το εσωτερικό του παρεκκλησίου.
Ο λουτρώνας της Μονής, νότια του καθολικού, είναι τρουλλαίος, κτισμένος με πλινθοπερίκλειστο σύστημα. Στους μεταβυζαντινούς χρόνους ενσωματώθηκε σε ένα κτιριακό σύμπλεγμα διαφόρων κατασκευαστικών φάσεων και τμήμα του λειτούργησε ως ελαιοτριβείο.
Η Μονή έκλεισε το 1833, επί Βαυαροκρατίας, με το διάταγμα του Georg Ludwig von Maurer, επειδή εγκαταβιούσαν λιγότερο από 6 μοναχοί.
Σε συνεργασία με την Αρχαιολογική Υπηρεσία, η Φιλοδασική αναστήλωσε το συγκρότημα της Μονής της Καισαριανής μεταξύ 1952 και 1955. Η ένωση επέβλεπε και χρηματοδότησε όλες τις εργασίες. Ο Τάσος Μαργαρίτωφ, αναστήλωσε τις Μεταβυζαντινές εικόνες που περιελάμβανε.
Σήμερα η Μονή Καισαριανής αποτελεί φυλασσόμενο μνημείο του Υπουργείου Πολιτισμού και είναι επισκέψιμος χώρος.
