Η Ιερά Μονή Τιμίου Σταυρού Δολιανών, χτισμένη σε υψόμετρο 1.140 μέτρων, εντυπωσιάζει με την αρχιτεκτονική της που περιλαμβάνει 13 τρούλους, εκ των οποίων ο κεντρικός είναι διπλός. Ιδρύθηκε τον 18ο αιώνα από τον Γιανούσιο Γκουγκουζή και, παρά την καταστροφή της το 1943 από τον γερμανικό στρατό, διατηρεί τη στερεότητά της.
Χωρίς αγιογραφίες, ο ναός διαθέτει πήλινα αγγεία για καλύτερη ακουστική και ανάγλυφα διακοσμητικά στοιχεία. Σήμερα, είναι επισκέψιμο από τον Απρίλιο έως τον Οκτώβριο και αποτελεί μετόχι της Μονής Αγίου Στεφάνου στα Μετέωρα.
Εορτάζει στις 14 Σεπτεμβρίου και 15 Αυγούστου.
Πιο αναλυτικά:
Η Ιερά Μονή Τιμίου Σταυρού Δολιανών είναι ένα εντυπωσιακό μοναστήρι που κεντρίζει τα βλέμματα των προσκυνητών για την ιδιόμορφη αρχιτεκτονική του, ενώ δεσπόζει σ’ ένα πυκνό δάσος από έλατα.
Το μοναστήρι είναι χτισμένο, σε υψόμετρο 1.140 μέτρων, ανάμεσα στον οικισμό Δολιανά και την κοινότητα Κρανιά του Ασπροποτάμου Τρικάλων, απέχοντας 50 χλμ. από την Καλαμπάκα.
Υπολογίζεται ότι χτίστηκε τον 18ο αιώνα, ωστόσο δεν γνωρίζουμε την ακριβή χρονολογία, επειδή δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία.
Πρόκειται για ιδιόμορφη μεταβυζαντινή εκκλησία ρυθμού Βασιλικής με τρούλο, που είναι χτισμένη με πέτρα και σκεπασμένη με πλάκες. Το εντυπωσιακό είναι ότι στην συγκεκριμένη μονή υπάρχουν 13 τρούλοι, ενώ ο κεντρικός τρούλος είναι διπλός. Παράλληλα, όλα τα παράθυρα είναι μικρά, έχοντας σταυροειδή μορφή.
Σύμφωνα με λιθανάγλυφη σχετική επιγραφή, κτήτορας του ναού είναι ο Γιανούσιος Γκουγκουζής από το χωριό Αμάραντο (πρώην Βεντίστα).
Αίσθηση επίσης προκαλεί το γεγονός ότι εσωτερικά του ναού δεν υπάρχουν αγιογραφίες. Επιπλέον, σε διάφορα σημεία στους τοίχους είναι κτισμένα πήλινα αγγεία με στόμια προς το εσωτερικό του ναού, όπου αποσκοπούν στην καλύτερη ακουστική.
Στις διάφορες πλευρές του ναού παρατηρούμε ανάγλυφα από δικέφαλους αετούς, από αγγελικές κεφαλές, Σταυρούς καθώς και του Εσταυρωμένου.
Το 1943, το μοναστήρι κάηκε από τον γερμανικό στρατό και υπέστη φθορές στον νάρθηκα του. Παρ’όλα αυτά, δεν κατεδαφίστηκε χάρη στην στερεότητά του.
Μέχρι την καταστροφή του από τους Γερμανούς, λειτουργούσε κανονικά με μοναχούς ως το 1924.
Μεταπολεμικά, έχουν πραγματοποιηθεί διάφορες αναστηλωτικές εργασίες από τους ντόπιους με την βοήθεια της Τεχνικής Υπηρεσίας της Νομαρχίας Τρικάλων και της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο μνημείο από το υπουργείο Πολιτισμού.
Σήμερα, το μοναστήρι είναι έρημο και επισκέψιμο συγκεκριμένες ώρες από τον μήνα Απρίλιο μέχρι τον μήνα Οκτώβριο, ενώ αποτελεί μετόχι της Μονής Αγίου Στεφάνου στα Μετέωρα.
Ο ναός του Τιμίου Σταυρού εορτάζει στις 14 Σεπτεμβρίου, αλλά και στις 15 Αυγούστου.
