Ύψωση Τιμίου Σταυρού: Τι γιορτάζουμε σήμερα και γιατί μοιράζεται βασιλικός στις εκκλησίες

Την εορτή της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού τιμά σήμερα, 14 Σεπτεμβρίου 2024, η Εκκλησία μας.

Οι Άγιοι Πατέρες της Εκκλησίας μας, επισημαίνουν ότι «η Εορτή της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού είναι Ισότιμη με την Μεγάλη Παρασκευή», αφού και τις δύο αυτές Ημέρες τιμούμε εξίσου τα Πάθη και την Σταύρωση του Κυρίου.

Επομένως, νηστεύουμε αυστηρά και πάντα χωρίς λάδι, όπως την Μεγάλη Παρασκευή, εκτός εάν η ημερομηνία αυτή πέσει Σάββατο (όπως συμβαίνει φέτος) ή Κυριακή, οπότε και τρώμε το λάδι.

Έξω από τη Ρώμη, σε μια γέφυρα που λέγεται Μουλβία, ο Μέγας Κωνσταντίνος, που η Εκκλησία τον ανακήρυξε Άγιο και Ισαπόστολο, κλήθηκε να αντιμετωπίσει τον υπέρτερο στρατό του Μαξεντίου, ο οποίος ήταν σφοδρός πολέμιος του Χριστιανισμού.

Και, ενώ ήταν μεσημέρι, ο Άγιος Κωνσταντίνος είδε στον Ουρανό το γνωστό όραμα με τη φράση «Εν τούτω νίκα», δηλαδή «Μ΄ αυτό θα νικήσεις»

Το ίδιο βράδυ, πέταξε τα ειδωλολατρικά σύμβολα και έκανε το Σταυρό σύμβολο της σημαίας του.

Σχημάτισε ένα Σταυρό με δύο κοντάρια. Από το εγκάρσιο ξύλο κρέμασε ένα κομμάτι ύφασμα και στο άκρο του κονταριού στερέωσε ένα σταυρό με το μονόγραμμα του Χριστού. Αυτή ήταν η πρώτη χριστιανική σημαία, το γνωστό έως σήμερα «λάβαρο».

Αμέσως όρμησε στη μάχη και νίκησε κατά κράτος τους εχθρούς του.

Μετά το θεϊκό όραμα και την ανέλπιστη νίκη του με τη δύναμη του Σταυρού, πίστεψε ολοκληρωτικά στον Χριστό και περίμενε την κατάλληλη στιγμή για να βαπτισθεί. Τότε έστειλε και τη μητέρα του, την Αγία Ελένη, στα Ιεροσόλυμα, για να αναζητήσει και να βρει το Τίμιο Ξύλο του Σταυρού.

Με τους διωγμούς των χριστιανών σχεδόν για τριακόσια χρόνια ο Σταυρός ήταν χαμένος και θαμμένος κάτω από πλήθος σκουπιδιών.

Έτσι, λοιπόν, το 326 μ.Χ. η Αγία Ελένη μετέβη στην Ιερουσαλήμ για να προσκυνήσει τους Αγίους Τόπους και να ευχαριστήσει το Θεό για τους θριάμβους του γιου της Μεγάλου Κωνσταντίνου. Ο θείος ζήλος έκανε την Άγια Ελένη να αρχίσει έρευνες για την ανεύρεση του Τιμίου Σταυρού.

Επάνω στο Γολγοθά υπήρχε ειδωλολατρικός ναός της θεάς Αφροδίτης, τον οποίο γκρέμισε και άρχισε τις ανασκαφές. Καθώς η Αγία Ελένη βάδιζε, κάποια ημέρα, μέσα σ’ ένα χωράφι, πάτησε ένα χορτάρι και αμέσως μια γλυκιά μυρωδιά γέμισε τον αέρα.

Η μυρωδιά προέρχονταν από το φυτό που πατούσε και αμέσως ζήτησε από τους εργάτες να σκάψουν ακριβώς εκεί. Στο σημείο βρέθηκαν τρεις σταυροί. Το φυτό που αποτέλεσε σημείο αναφοράς ονομάστηκε βασιλικός.

Την ημέρα, λοιπόν, του εορτασμού της Υψώσεως του Σταυρού οι ιερείς μοιράζουν βασιλικό στους πιστούς, για να υπενθυμίσουν στους πιστούς τον τρόπο και το σημείο που βρέθηκε ο Σταυρός που μαρτύρησε ο Χριστός.

Η συγκίνηση υπήρξε μεγάλη, αλλά ποιος από τους τρεις ήταν του Κυρίου; Τότε ο επίσκοπος Ιεροσολύμων Μακάριος με αρκετούς Ιερείς, αφού έκανε δέηση, άγγιξε στους σταυρούς το σώμα μιας ευσεβέστατης κυρίας που είχε πεθάνει.

Όταν ήλθε η σειρά και άγγιξε τον τρίτο σταυρό, που ήταν πραγματικά του Κυρίου, η γυναίκα αμέσως αναστήθηκε.

Η είδηση διαδόθηκε σαν αστραπή σε όλα τα μέρη της Ιερουσαλήμ. Πλήθη πιστών άρχισαν να συρρέουν για να αγγίξουν το τίμιο ξύλο. Επειδή, όμως, συνέβησαν πολλά δυστυχήματα από το συνωστισμό, ύψωσαν τον Τίμιο Σταυρό μέσα στο ναό σε μέρος υψηλό, για να μπορέσουν να τον δουν και να τον προσκυνήσουν όλοι.

Αυτή, λοιπόν, την ύψωση καθιέρωσαν οι άγιοι Πατέρες, να γιορτάζουμε στις 14 Σεπτεμβρίου, για να μπορέσουμε κι εμείς να υψώσουμε μέσα στις ψυχές μας το Σταυρό του Κυρίου μας, που αποτελείτο κατ’ εξοχήν «όπλον κατά του διαβόλου».

Τα ξεχωριστά έθιμα ανά την Ελλάδα

Σήμερα γιορτάζουν ο Σταύρος και η Σταυρούλα.

Η γιορτή του Σταυρού έχει ιδιαίτερη σημασία για τους γεωργούς, διότι αποτελεί την αφετηρία της νέας χρονιάς, ενόψει της σποράς.

Οι γεωργοί φέρνουν στην εκκλησία μείγμα από τα δημητριακά που θα σπείρουν για να δεχθούν την ειδική ευλογία του ιερέα: «Βλαστήσαι την γην, και δούναι σπέρμα το σπείροντι, και άρτον εις βρώσιν» («Ευχή επί ευλογήσει του σπόρου»).

Την ημέρα του Σταυρού, οι ναυτικοί συνήθιζαν να σταματούν τα μακρινά ταξίδια με ιστιοφόρα, όπως συμβούλευε η παροιμία: «Του Σταυρού, σταύρωνε και δένε».

Με το βασιλικό που παίρνουν από την εκκλησία, οι νοικοκυρές συνηθίζουν να φτιάχνουν το προζύμι της χρονιάς (Πήλιο, Κορώνη κ.ά).

Όταν ο Γεώργιος Μέγας απεσταλμένος από την Ακαδημία Αθηνών επισκέφτηκε το Κατάλακκο για να καταγράψει τα έθιμα της Λήμνου, οι Λημνιές του είπαν: «κάθε σπίτι, κάθε νοικοκυρά φέρνει ένα κουμάρ’ με νερό στην εκκλησιά, τ’ αφήνουν στη μέση της εκκλησίας, όπου γίνεται ο αγιασμός, και μετά το παίρνουν.

Με τον αγιασμό αυτό κάνουν το προζύμι της χρονιάς το κάνουν καινούργιο. Το παλιό το σβούν΄ το ζυμώνουν την τελευταία εβδομάδα». Ακόμα και οι Τουρκάλες ήθελαν να πάρουν αγιασμό και σταυρολούλουδα. Κάποτε μια Τουρκάλα από την Κώμη ρώτησε κάποιες Λημνιές της Καλλιόπης γιατί το ψωμί τους είναι γλυκό και δε μουχλιάζει.
-Γιατί στη ζύμη μέσα βάζουμε Αγιασμό από τη γιορτή του Σταυρού, στις 14 Σεπτεμβρίου απάντησαν οι Λημνιές.
-Θα μου δώσετε και μένα, ρώτησε η Τουρκάλα. Αμηχανία. Οι Λημνιές βρέθηκαν σε πολύ δύσκολη θέση.

Πως να δώσουν αγιασμό σε μια μουσουλμάνα. Από την άλλη δεν ήθελαν να αρνηθούν. Έτσι της έδωσαν απλό νερό και της είπαν πως ήταν αγιασμός. Και το θαύμα έγινε. Η πίστη της Τουρκάλας ότι το νερό που της έδωσαν οι Λημνιές ήταν αγιασμός, φούσκωσε το ψωμί, το έκανε γλυκό και δεν μούχλιασε. Όταν αργότερα η Τουρκάλα τις ευχαρίστησε εκείνες δεν αποκάλυψαν την απάτη τους.

Στην Αίγινα αναβιώνει ο λεγόμενος «Λειδινός», μία μιμητική παράσταση, με μοιρολογήματα και ταφή ενός ομοιώματος μικρού παιδιού, έθιμο με πιθανότατα αρχαία καταγωγή. Ακολουθεί η προσφορά κολλύβων και η τελετουργία κλείνει με χορούς και τραγούδια. Οι επιλογικοί στίχοι του μοιρολογιού:

Πάλι θα ρθεις, Λειδινέ μου
Με του Μάρτη τις δροσιές
Με τ’ Απριλη τα λουλούδια
Τσαι του Μάη τις δουλειές…
Ήρθε η ώρα να μας φύγεις,
πάαινε εις το καλό,
τσαι με το καλό να έρθεις
τσ’ όλους να μας βρεις γερούς…

Ο «Λειδινός» («Δειλινός» με αντιμετάθεση δ και λ) είναι ένα δρώμενο, όπου κυριαρχεί το στοιχείο του θανάτου ως προϋπόθεση για τη νέα ζωή, με αυτονόητο τον συμβολισμό που αφορά τον μαρασμό της φύσης και την αναγέννησή της κάθε χρόνο.

Ἀπολυτίκιον

Ἦχος α’.
Σῶσον Κύριε τὸν λαόν σου καὶ εὐλόγησον τὴν κληρονομίαν σου, νίκας τοῖς Βασιλεῦσι κατὰ βαρβάρων δωρούμενος καὶ τὸ σὸν φυλάττων διὰ τοῦ Σταυροῦ σου πολίτευμα.

Κοντάκιον

Ἦχος δ’. Αὐτόμελον.
Ὁ ὑψωθεὶς ἐν τῷ Σταυρῷ ἑκουσίως, τῇ ἐπωνύμῳ σου καινὴ πολιτεία, τοὺς οἰκτιρμούς σου δώρησαι, Χριστὲ ὁ Θεός, Εὔφρανον ἐν τῇ δυνάμει σου, τοὺς πιστοὺς Βασιλεῖς ἡμῶν, νίκας χορηγῶν αὐτοῖς, κατὰ τῶν πολεμίων, τὴν συμμαχίαν ἔχοιεν τὴν σήν, ὅπλον εἰρήνης, ἀήττητον τρόπαιον.