- Τα ελληνικά χριστουγεννιάτικα έθιμα περιλαμβάνουν παραδοσιακούς στολισμούς όπως το «καραβάκι» και το «Χριστόξυλο», τα οποία συμβολίζουν την προσμονή και την καλοτυχία, αντίστοιχα.
- Το χριστουγεννιάτικο δέντρο καθιερώθηκε στην Ελλάδα το 1833 και σταδιακά αντικατέστησε το καραβάκι, αν και παραμένει σε χρήση σε ορισμένες περιοχές, κυρίως στα νησιά.
- Έθιμα όπως το σπάσιμο του ροδιού και η παρασκευή της βασιλόπιτας συνδέονται με την καλή τύχη και την ευλογία για το νέο έτος, διατηρώντας ζωντανές τις παραδόσεις μέσα από τις οικογενειακές γιορτές.
Την περίοδο των Χριστουγέννων αναβιώνουν ήθη και έθιμα που είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τις παραδόσεις του τόπου μας.
Ωστόσο, ορισμένα έθιμα τείνουν να εξαφανιστούν με το πάροδο του χρόνου.
Πριν από τον καθιερωμένο στολισμό του χριστουγεννιάτικου δέντρου, αρκετά νοικοκυριά συνήθιζαν να στολίζουν τα σπίτια τους με «καραβάκια», ένα έθιμο που ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένο έως και την πρώτη μεταπολεμική δεκαετία.
Και μπορεί το χριστουγεννιάτικο δέντρο να εκτόπισε σταδιακά το παραδοσιακό «καραβάκι», ωστόσο, σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας, και κυρίως στα νησιά, εξακολουθούν ακόμη και σήμερα να τηρούν το συγκεκριμένο έθιμο.
Ας δούμε, όμως, μαζί τον συμβολισμό που έχουν τα πιο γνωστά χριστουγεννιάτικα έθιμα της χώρα μας.
Πότε στολίστηκε το πρώτο χριστουγεννιάτικο δέντρο στην χώρα μας
Σύμφωνα με το Κέντρον Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, το χριστουγεννιάτικο δέντρο φαίνεται ότι εμφανίστηκε στη νεότερη Ελλάδα την εποχή του Όθωνα και έχει ήδη πάνω από ενάμιση αιώνα ζωής στη χώρα μας. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με ιστορικές αναφορές, το πρώτο χριστουγεννιάτικο δέντρο στην Ελλάδα στολίστηκε το 1833 από τον νεαρό Βαυαρό πρίγκιπα στα ανάκτορα του Ναυπλίου.
Βέβαια, μόνο ύστερα από τον τελευταίο πόλεμο εκλαϊκεύτηκε και αγαπήθηκε ως χριστουγεννιάτικο στολίδι. Είναι γερμανικό και σκανδιναβικό έθιμο και από εκείνους τους λαούς το έμαθαν και οι άλλοι. Η χρήση πράσινων κλαδιών αειθαλών δένδρων υπήρχε και στις αρχαίες γιορτές των «δεντροφοριών» και στις ρωμαϊκές και βυζαντινές καλένδες. Το δέντρο με τα αναβλαστικά σχήματα και το πράσινο χρώμα ήταν πάντα ένα σύμβολο ζωής.
To στολισμένο καραβάκι
Το στολισμένο καραβάκι είναι ένα ελληνικό έθιμο. Κατά τη διάρκεια των χριστουγεννιάτικων εορτών, σε αρκετά σπίτια στόλιζαν «καραβάκια» μέχρι την στιγμή που καθιερώθηκε ο στολισμός του χριστουγεννιάτικου δέντρου.
Το καραβάκι συμβόλιζε, όχι μόνο την προσμονή των παιδιών για αντάμωση με τους συγγενείς τους, αλλά και τη δική τους αγάπη για τη θάλασσα. Παράλληλα, μικρά καραβάκια είχαν τον ρόλο και ενός τιμητικού καλωσορίσματος για τους Έλληνες θαλασσοπόρους που επέστρεφαν στα σπίτια και στις οικογένειές τους, καθώς και τάματος για να είναι ασφαλείς στα «άγρια κύματα».
Συχνά τα παιδιά που πήγαιναν να πουν τα κάλαντα κρατούσαν μια μινιατούρα – στολισμένο καράβι. Στολισμένο με χρωματιστά χαρτιά και σχοινιά, γέμιζε από γλυκά και χριστόψωμα από τους γείτονες.
Αν και το έθιμο αυτό σήμερα έχει ατονήσει, κρατάει ακόμα στα νησιά, απ’ όπου και προέρχεται. Ωστόσο, το χριστουγεννιάτικο δέντρο είχε επικρατήσει στα περισσότερα ελληνικά σπίτια μέχρι το 1950.
Παρ’ όλα αυτά, την 6η του Δεκέμβρη στολίζονται ακόμα καράβια προς τιμή του Αγίου Νικολάου, προστάτη των ναυτικών, ο οποίος ούτως ή άλλως είναι ο πρόδρομος του Σάντα Κλάους.
Xριστόξυλο
Ο πρόδρομος του χριστουγεννιάτικου δέντρου στην Ελλάδα είναι το παραδοσιακό Χριστόξυλο, το οποίο το συναντάμε κυρίως στα χωριά της Βορείου Ελλάδος.
Κάθε Χριστούγεννα ο πατέρας ή ο παππούς κάθε οικογένειας ψάχνει στα δάση ή στα χωράφια ένα μεγάλο γερό κούτσουρο από πεύκο ή ελιά κυρίως, όπου θα μπει στο τζάκι και θα καίει όλο το δωδεκαήμερο των γιορτών, από τα Χριστούγεννα ως τα Θεοφάνεια.
Το Χριστόξυλο, σύμφωνα με την παράδοση, καθαρίζει την παλιά καπνιά του τζακιού και φέρνει την καλοτυχία.
Κύρια όμως ευεργεσία που παρέχει στο σπίτι είναι η προστασία του νοικοκυριού από τα παγανά που είναι ευρέως γνωστά ως καλικάντζαροι που μπαίνουν στο σπίτι από τις καμινάδες και κλέβουν ή κάνουν ζημιές στο νοικοκυριό. Καίγοντας το Χριστόξυλο η παράδοση λέει ότι ζεσταίνεται ο Χριστός στην κρύα σπηλιά της Βηθλεέμ. Τα νοικοκυριά είναι υποχρεωμένα να κρατάνε την φωτιά ως τα Φώτα, όπου και αποσύρονται τα παγανά κάτω από τη γη και σταματάνε οι επιδρομές στα σπίτια.
Το σπάσιμο του ροδιού
Ένα από τα παλαιότερα γιορτινά έθιμα είναι να σπάμε ένα ρόδι την Πρωτοχρονιά. Πρόκειται για έθιμο που ξεκίνησε αρχικά στην Πελοπόννησο, αλλά και στις Σέρρες, και αργότερα διαδόθηκε σ΄όλη την Ελλάδα.Το ρόδι εννοιολογικά σημαίνει ροή και δύναμη, είναι ο καρπός της ζωής και της καλοτυχίας, ενώ αναζητώντας κανείς τις ρίζες του θα φτάσει μέχρι την αρχαία Ελλάδα, όπου θεωρούσαν ότι οι κόκκοι του συμβολίζαν την αφθονία, ίσως και λόγω της ποσοτητάς τους, τη γονιμότητα, την αιωνιότητα, αλλά και την καλή τύχη.
Η παράδοση θέλει την Πρωτοχρονιά την οικογένεια να βάζει τα καλά της και να πηγαίνει στην Εκκλησία να παρακολουθήσει τη Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου και να υποδεχθεί το νέο έτος.
Ο νοικοκύρης παίρνει μαζί του στην Εκκλησία το ρόδι για να «ευλογηθεί» κι αυτό και όταν όλοι επιστρέφουν σπίτι, εκείνος πρέπει να χτυπήσει την πόρτα για να του ανοίξουν, ώστε να είναι ο πρώτος που θα μπει στο σπίτι τη νέα χρονιά. Τη στιγμή εκείνη σπάει το ρόδι και εύχεται να πλημμυρίσει το σπίτι υγεία, ευτυχία και χαρά, όσες είναι οι είναι και οι ρώγες του ροδιού.
Χριστόψωμο
Το χριστόψωμο είναι το ψωμί που φτιάχνουν οι πιστοί με ιδιαίτερη φροντίδα και υπομονή, τις παραμονές των Χριστουγέννων. Είναι το ψωμί για το γιορτινό χριστουγεννιάτικο τραπέζι. Και θεωρείται ευλογημένο, αφού αυτό θα στηρίξει τη ζωή του νοικοκύρη και της οικογένειάς του.
Η μόνη διαφορά με τα άλλα συνήθη ψωμιά είναι ο πλούσιος του στολισμός με διάφορα κεντήματα, που είναι τα λεγόμενα «πλουμίδια».
Μερικοί συνηθίζουν στη μέση του χριστόψωμου να βάζουν ένα άβαφο αυγό, το οποίο συμβολίζει τη γονιμότητα ή άσπαστο καρύδι. Την ημέρα του Χριστού, ο νοικοκύρης παίρνει το χριστόψωμο, το σταυρώνει, το κόβει και το μοιράζει σ’ όλη την οικογένειά του και σε όσους παρευρίσκονται στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι.
Μερικοί, εδώ βλέπουν ένα συμβολισμό της Θείας κοινωνίας. Κατά τόπους παρασκευάζεται σε διάφορες μορφές και έχει διαφορετικές ονομασίες όπως: «το ψωμί του Χριστού», «Σταυροί», «βλάχες» κ.ά.» Το έθιμο αυτό διατηρείται σε ορισμένα μέρη της Ελλάδας και κυρίως στην Κρήτη.
Βασιλόπιτα
Η ιστορία της βασιλόπιτας ξεκινά περίπου το 1500, στη Μικρά Ασία και πιο συγκεκριμένα στην πόλη Καισαρεία της Καππαδοκίας.
Η πίτα παρασκευάζεται την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και περιέχει ένα χρυσό φλουρί (νόμισμα) που σύμφωνα με την παράδοση θα φέρει καλή τύχη σ’ αυτόν που θα το βρει.
Η συνήθεια της τοποθέτησης νομίσματος μέσα στη πίτα προήλθε από τον Μέγα Βασίλειο. Η βασιλόπιτα κόβεται και μοιράζεται με εθιμικό τελετουργικό τη νύχτα της παραμονής του νέου χρόνου ή ανήμερα την Πρωτοχρονιά.
